کد مطلب:14357 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:68

گنجینه پرسمان » احكام

در صورتي كه ماترك متوفي فقط يك حلقه چاه عميق و قنات باشد آيا زوجه متوفي از ماترك موصوف وآب چاه و قنات ارث مي برد يا خير؟ در صورت تعلق حق زوجه به ماترك موصوف آيا از عين ارث مي برد يا ازقيمت ؟

قاعده كلي در خصوص ارث زوجه اين است كه زوجه از زمين مطلقا ارث نمي برد، نه از عين و نه از قيمت آن و از قيمت ابنيه ، آلات و اشجار ارث مي برد و در خصوص اموال منقول مانند ساير ورثه ارث مي برد و فرقي با سايرين ندارد.
ماده 946 قانون مدني مقرر مي دارد: «زوج از تمام اموال زوجه ارث مي برد، ليكن زوجه از اموال ذيل :
1. از اموال منقوله از هر قبيل كه باشد.
2. از ابنيه و اشجار.»
اموال منقول ، اموالي هستند كه ذاتا منقولند يعني نقل آن از محلي به محل ديگر ممكن است بدون آنكه به خود يا محل آن خرابي وارد آيد.
منظور از ابنيه ، چيزي است كه به وسيله عمل انسان بر روي زمين با چوب ، آهن ، سنگ ، آجر، آهك ، خاك ،سيمان و امثال آن ساخته شده باشد; آنچه در زمين مانند آب انبار، حوض و زيرزمين حفر شده ; اگرچه هيچ گونه مصالح ساختماني در آن به كار نرود، در حكم ابنيه محسوب مي گردد. مانند چاه و قنوات .1
اين ماده متخذ از نظر مشهور فقهاي اماميه است . امام خميني (ره ) مي نويسد: «يرث الزوج من جميع تركه زوجته من منقول و غيره و ترث الزوجه من المنقولات مطلقا، و لاترث من الأراضي مطلقا لا عينا و لاقيمه سواءكانت مشغوله بالزرع و الشجر و البناء و غيرها ام لا، و ترث القيمه خاصه من آلات البناء كالجذوع و الخشب والطوب و نحوها و كذا قيمه الشجر و النخل من غير فرق بين أقسام البناء كالرحي و الحمام و الدكان و الاصطبل وغيرها... .»2
آقاضياء عراقي اين قول را به مشهور نسبت داده و مي گويد: «... لان الزوجه علي ما هو المشهور و نطق به الاخبار الباب لم تملك شيئا من اعيان البناء و الاشجار، و انما استحقاقها كان من الماليه القائمه بتلك الاعيان ... .»3
مستند قول مشهور، روايات فراواني است كه بسياري از آنان داراي سند صحيح مي باشند. برخي از اين روايات عبارتند از:
1. روايت حسنه علماي پنج گانه (زراره ، بكير، فضيل ، بريد و محمدبن مسلم ) از امام باقر و امام صادق (ع )كه آمده است : «ان المرأه لاترث من تركه زوجها من تربه دار أو ارض الا أن يقوم الطوب و الخشب قيمه فتعطي ربعها او ثمنها.»4
2. صحيحه زراره از امام باقر (ع ): «ان المرأه لاترث مما ترك زوجها من القري والدور و السلاح و الدواب شيئا و ترث من المال و الرقيق و الثياب و متاع البيت مما ترك و يقوم النقض و الجذوع و القصب فتعطي حقهامنه .»5
3. حسنه زراره و محمدبن مسلم از امام باقر (ع ) «قال : لاترث النساء من عقار الارض شيئا.»6
4. حسنه زراره و محمد بن مسلم از امام صادق (ع ): «قال : لاترث النساء من عقار الدور شيئا ولكن يقوم البناء و الطوب و تعطي ثمنها أو ربعها، قال : و انما ذلك لئلا يتزوجن فيفسدن علي اهل المواريث مواريثهم .»7
5. صحيحه حسن بن محبوب از امام صادق (ع ) قال : سمعته يقول : «لايرثن النساء من العقار شيئا و لهن قيمه البناء و الشجر و النخل يعني من البناء الدور و انما عني من النساء الزوجه .»8
ظهور روايات بر قول مشهور تام است و اسناد روايات نيز معتبر مي باشد. پس زوجه از زمين مطلقا ارث نمي برد و از قيمت آلات و ابنيه و امثال آن ارث مي برد و از برخي اموال عينا ارث مي برد; اما در خصوص چاه وقنوات هيچ نصي وجود ندارد. اكنون اين پرسش مطرح مي شود كه آيا قنات و مجاري آن و يا چاه آب از ابنيه و
اعيان محسوب مي شوند تا زوجه از قيمت آن ارث ببرد يا قنات و مجاري آن و چاه آب ، زمين محسوب شده وزوجه از آن ارث نمي برد; مگر به لحاظ آلات و ادواتي كه در آن نصب شده است ؟ (بديهي است بين اين دو قول از نظر قيمت تفاوت فاحشي است .) برخي از فقها معتقدند كه چاه و قنات از ابنيه مي باشد و زوجه از آن ارث مي برد كه به برخي از استفتائات اشاره مي شود:

سؤال
اين جانب مدتي با شوهر اول زندگي كردم ، ايشان بدورد حيات گفت و هيچ اولادي نداشتيم ، تمام مال و اثاثيه خودش را كه در اختيار داشت به من داد و دكان خواربار فروشي داشت و من دكان را هم فروختم و چند رأس گوسفند هم داشتم . بعد از ده ماه كه گذشت بنده عيال كس ديگري شدم ، تمام اثاثيه و پول دكان و پول چند رأس گوسفند را هم به خانه شوهر دوم آوردم . او نيز دار فاني را وداع نمود. ايشان قبل از من پنج اولاد پنج سال به بالاداشت كه همه آنها داماد و عروس شده اند. حالا پسرهاي ايشان كه در تهران زندگي مي كنند هر هفته مي آيند به محل ... يك دكان نانوايي دارد كه اجاره آن را مي گيرند، و دو دستگاه حياط ساختماني دارد كه اجاره آنها را هم مي گيرند و يك حياط ساختماني آن را بنده نشسته ام و هر روز مزاحم من مي شوند و مي خواهند اين حياط را هم بفروشند، كليه اثاثيه اي كه از همه رقم قيمتي بوده بنده آوردم توي خانه (منظور خانه شوهر دوم ) كه بعضي ازاثاثيه قيمتي بوده و فروخته شده است . تكليف بنده نسبت به ايشان چيست ؟ اولاد هم از ايشان ندارم ، بيست سال هم با او زندگي كردم . او زمين مزروعي ، چاه عميق ، آب قنات و نقدينه پول در بانك صادرات و آب رودخانه هم دارد. خواهشمندم بفرماييد از اين دارايي شوهرم به بنده مي رسد يا نه ؟

امام خميني (ره )
«زن از زمين و عين ساختمان و اشجار ارث نمي برد و از قيمت اشجار و ساختمان ارث مي برد و چاه وقنات حكم ساختمان را دارد... .»9
سؤال
در خصوص ارث زوجه از زوج بفرماييد:
الف . در صورتي كه ماترك متوفي تنها يك حلقه چاه عميق و قنات باشد آيا زوجه از آن ارث مي برد؟
ب . در صورت مثبت بودن پاسخ آيا از عين ارث مي برد يا از قيمت آن ؟

آيت الله العظمي سيد عبدالكريم موسوي اردبيلي
«زوجه از عين قنات و چاه عميق ارث مي برد.»10
آيت الله العظمي لطف الله صافي گلپايگاني
«در فرض سؤال به نظر حقير زوجه سهم الارث خود را از عين چاه عميق و قنات مانند ساير ورثه حق داردوالله العالم .»
در مقابل اين نظر، برخي ديگر از فقها چاه و قنات را زمين يا تابع زمين دانسته و معتقدند كه زوجه از چاه وقنات ارث نمي برد; ولي از قيمت آلات و وسايلي كه در آن استعمال شده و يا ساختمان چاه و قنات ارث مي بردكه ديدگاه اين فقها درباره سؤال پيش گفته چنين است :
آيت الله العظمي حسين نوري همداني
«از چاه و قنات ارث نمي برد; ولي از قيمت مصالح به كار رفته و موتور آلات ارث مي برد.»11
آيت الله العظمي ناصر مكارم شيرازي
«زوجه از مجري آب قنات و چاه ارث نمي برد; ولي از قيمت ساختمان آن دو ارث مي برد.12»
علت اختلاف اقوال فقها13 در اين نكته نهفته است كه برخي از فقها چاه و قنات را همچون درخت از توابع زمين دانسته و لذا گفته اند كه زوجه از آن ارث مي برد و برخي از فقها، چاه و قنات را ابنيه ندانسته و زمين دانسته اند و لذا فتوا به عدم ارث زوجه از آن داده اند.
به نظر مي رسد قول اول قوي تر باشد، چون عرفا به چاه و قنات ، زمين گفته نمي شود. اگر كسي چاه خريد،عرف نمي گويد او زمين خريد و اگر زمين خريد ظهوري در خريد چاه ندارد و همچنين است مسأله قنات .هرچند چاه و قنات در زمين قرار دارند ولي نمي توان گفت كه چاه و قنات همان زمين است و چيزي غير از آن نيست و از نظر عرف و لغت بين چاه و قنات و زمين تباين وجود دارد. به خصوص در مورد سؤال كه ماترك متوفي انحصارا يك حلقه چاه عميق و قنات است و مشخص مي گردد كه اين حلقه چاه و قنات تابع زمين نيست و به صورت مستقل مطرح مي باشد; بنابراين ، اولا به چاه و قنات زمين گفته نمي شود و واژه زمين نيز ظهوري درچاه و قنات ندارد. ثانيا به نظر مي رسد چاه و قنات از ابنيه باشند كه مطابق روايات مذكور زوجه از قيمت ابنيه ارث مي برد. بدون شك بنا و ابنيه يك لغت و اصطلاح شرعي نيست و حقيقت شرعيه ندارد; بلكه امري عرفي است و عرفا چاه و قنات از ابنيه و مصنوعات دست بشر مي باشد. بنا و ابنيه لزوما مترادف با هيأتي كه ساخته شده از مجموع آلات ، وسايل و ابزار باشد نيست ، بلكه هرآنچه مصنوع دست بشر باشد از نظر عرفي مي تواندبنا محسوب گردد هرچند هيچ وسيله و آلاتي در تشكيل هيأت بنا وجود نداشته باشد. مثلا آغل هايي كه با حفرتونل در دل كوه ساخته مي شود مصداق بنا است درحالي كه در درون زمين است و هيأت تركيبي آن خود زمين است . يا آثاري را كه هنرمندان در كوه هاي پر از برف و يخ با تراشيدن برف و يخ پديد مي آورند و در برخي از اين آثار نمونه هاي مجلل از يك هتل نيز ديده مي شود مسلما مصاديقي از ابنيه محسوب مي گردند كه عرف براي اين كار و عمل احترام قايل است و آن را كالعدم نمي داند. يكي از فقها درباره نحوه قيمت گذاري بنا مطلبي داردكه مؤيد اين نظر است . ايشان مي فرمايد: «والظاهر أن تقويم البناء و الاشياء المثبته يكون فيها بحيث يدخل فيه العمل أيضا لامجرد الالات ... .» عمل و كار هم در قيمت گذاري لحاظ مي شود و فقط آلات و وسايل تقويم نمي گردد.14 بنابراين ، چاه و قنات از ابنيه مي باشند و زوجه از قيمت آن ارث مي برد.
اداره حقوقي قوه قضاييه نيز اين نظر را تأييد كرده و در نظريه شماره 7/194 مورخ 82/1/31 آورده است :«طبق ماده 946 قانون مدني ، زوجه از ابنيه و اعياني غيرمنقول كه شامل آب قنات و چاه موتور و چشمه نيزمي شود ارث مي برد ليكن با توجه به ماده 947 قانون مزبور زوجه از قيمت اعيان ارث مي برد نه از عين آنها و درصورت امتناع ورثه از اداي قيمت ، زوجه مي تواند از عين آنها استيفاي منفعت نمايد.»
_________________ پاورقي _________________
1- ر.ك : سيد حسن امامي ، حقوق مدني ، كتاب فروشي اسلاميه ، تهران ، 1376، ج 3، ص 306.
2- تحريرالوسيله ، مؤسسه النشر الاسلامي ، قم ، ج 2، ص 357، مسأله 5; نيز ر.ك : سيدابوالقاسم خويي ، منهاج الصالحين ، ج 1، ص 425; شيخ محمدحسن نجفي ، جواهرالكلام ، ج 39، ص 207.
3- آقا ضياء عراقي ، نهايه الافكار، مؤسسه النشر الاسلامي ، قم ، 1405 ه' .ق .، ج 4، ص 23; نيز ر.ك : محقق اردبيلي ،مجمع الفائده و البرهان ، ج 11، ص 450 و سيد صادق روحاني ، فقه الصادق ، ج 24، ص 389.
4- شيخ حر عاملي ، وسائل الشيعه ، ج 17، باب 6 از ابواب ميراث الازواج ، ص 519، ح 5.
5- همان ، ص 520، ح 12.
6- همان ، ص 519، ح 6.
7- همان ، ص 519، ح 7.
8- همان ، ص 522، ح 16.
9- گنجينه آراي فقهي ـ قضايي ، مركز تحقيقات فقهي ، سؤال 10772.
10- همان ، سؤال 206.
11- همان .
12- همان .
13- ر.ك : شهيد ثاني ، رسائل ، مكتبه بصيرتي ، قم ، ص 282.
14- محقق اردبيلي ، پيشين ، ص 451; همچنين يكي از فقهاي معاصر در اين مورد نوشته است : «البناء هو الهيئه الاجتماعيه الكائنه في الارض (سيد محمدصادق روحاني ، فقه الصادق ، ج 24، ص 400).»